Książki

Erudycyjna, ale zarazem wciągająca jak kryminał biografia matki i córki: historycznej feministki oraz autorki „Frankensteina”. Wybrałem fragment dotyczący podróży tej ostatniej do Włoch, w 1818 roku. Dla romantyków, także polskich, dla poetów jak Percy Shelley i Byron, którzy pojawią się w tle, grand tour do źródeł sztuki i cywilizacji był obowiązkowy. Dla Mary Włochy to jednak nie tylko inspiracje do pisania, dla powieści grozy, lecz także obowiązki matki, zajmowanie się dziećmi. W trakcie historycznych wakacji ujawniają się napięcia między rolami mężczyzn i kobiet, o których bohaterka dyskutuje z partnerem.

Wraz z Hansem Castorpem, bohaterem powieści z 1924 roku, wracamy do serca Europy, w Alpy, do domu albo rozpoczynamy naszą trasę na nowo. Dla niego wyjazd z wizytą do uzdrowiska okazał się być inicjacyjną wyprawą, podczas której zrozumiał (a my razem z nim), że czas jest tym samym co przestrzeń. Jazda pociągiem, z nizin w górę oznacza też podróż w czasie, zmiana miejsca pobytu może kompletnie odmienić pasażera, tak jak upływ wielu lat życia. Plany Castorpa aby podjąć pracę w stoczni okrętowej i egzemplarz Ocean Steamships pozwalają nam przenieść się z gór z powrotem na morza i oceany, a podróż trwa, choćby przez jedną noc.

Reportaż z Bałkanów, pośród bohaterów Alal i Soran. Kurdyjskie małżeństwo, peszmergowie – partyzanci, którzy walczyli z Saddamem w Iraku. Dla nich i ich córek Europa była obietnicą wolności i bezpieczeństwa, ale zostali zatrzymani u granic Unii, w Bułgarii. Sprzedali wszystko co mieli i wyruszyli w drogę, ponieważ uwierzyli w opowieść o otwartości i swobodzie Zachodu, jednak wegetują na krawędzi nowego, lepszego świata. Podróż niestety nie zawsze wynika z wolnego wyboru, często nie kończy się happy endem, nie każdemu dany jest luksus bycia turystą, obywatelem wolnego świata.

Polska noblistka zabiera nas na granicę gatunków literackich oraz dawnej Rzeczpospolitej, rzeczywistości i metafizyki. Zgodnie z podtytułem: „Wielka podróż przez siedem granic, pięć języków i trzy duże religie, nie licząc tych małych”. Powieść łączy staranne badania historyczne, rekonstrukcję miejsc i epoki z bezgraniczną fantazją, odwagą twórczą. W czytanym fragmencie wędrujemy z Lwowa, do Smyrny i Stambułu było kiedyś bliżej niż dziś, po kresach „Polski” i Europy w karawanach wojażowali kupcy i idee. Żywica haszyszu w fajkach zacierała granicę między handlem a szukaniem absolutu i mesjasza, islamem a judaizmem i chrześcijaństwem.

Autor zamieszkał na greckiej wysepce, żeby lepiej zrozumieć „Odyseję” i „Iliadę”, poczuć na własnej skórze wpływ geografii i słońca na dzieła podstawowe dla kultury Europy. Cytuje Homera oraz pisarzy odwiedzających od wieków Helladę pisząc erudycyjny esej literacki a zarazem osobistą literaturę faktu. Wybrałem tę pozycję, ponieważ Europa zaczyna się od morza, Północnego lub Śródziemnego, a każdy podróżnik ma Odyseusza w herbie, zaś aby zrozumieć współczesną literaturę trzeba znać klasykę, także starożytną.

Ukraina jest przecież częścią kontynentu Europy, a autor bardzo europejskim pisarzem. Skoro jednak ze Lwowa do Stambułu podróżowaliśmy z Tokarczuk, to z nim polecimy do Aten, Barcelony i Lizbony, na krańce kontynentu, rzucając wyzwanie lokalności i pojęciu literatury narodowej. Leksykony, encyklopedie i skrypty są tu instrukcją do uprawiania osobistej, geograficznej poezji; do miejskich, nocnych, niekoniecznie trzeźwych wycieczek. Wreszcie Andruchowycz przypomni nam o arabskim dziedzictwie Europy.

Z jednym z najważniejszych i najbardziej poczytnych współczesnych powieściopisarzy przenosimy się do Francji. Bohater, Jed Martin robi karierę artystyczną fotografując i prezentując w dużym formacie mapy Michelina; plany regionów dla wakacyjnych „obieżyświatów”. W wybranym rozdziale nie tyle podróżujemy, co przyglądamy się atlasom, nie tym starym i pożółkłym, lecz błyszczącym, nowym, drukowanym w masowym nakładzie, kupowanym w kiosku. Podróż w duchu ponowoczesnym to rankingi knajp, badania nad ruchem turystów z Azji w Europie, budżety oraz – pożądanie i seks. Melancholijna, choć mieniąca się błyskotkami mapa uwiądu kultury europejskiej.

Poprzez słynną autobiografię skaczemy po mapie Europy do Skandynawii, zmieniamy ciężkość gatunkową i styl pisania. Na współczesną literaturę składają się przecież zarówno książki noblistów jak i bestsellery. Podróż może prowadzić do głębokich stanów mistycznych albo rozważań o roli sztuki, o relacji między dziełem a rzeczywistością. Od codzienności i myślenia stereotypami odrywa nas zarówno daleka peregrynacja jak i jazda podmiejskim pociągiem. Widok dzielnicy przemysłowej może prowadzić do Rembrandta, Turnera i wspomnienia pierwszego oglądanego nieboszczyka, na granicę życia i śmierci, kultury i natury.

MacFarlane w ojczyźnie fetowany jest jako gwiazda, która umożliwia ponowny kontakt człowieka z naturą. Pisze o krajobrazie, geologii, faunie i florze – potrafi na jednej stronie, w trakcie jednego dnia pieszej wędrówki rozpoznać więcej gatunków niż ja nauczyłem się w szkole. Autor zabierze nas kredowym szlakiem i rzymską drogą, zacytuje historyczną poezję i prozę, pozwoli poczuć się jakbyśmy razem z nim spali pod gołym niebem, budzeni przez skowronki. Na szczęście na wyspach brytyjskich można odzyskać wiarę w refleksyjną włóczęgę.

Dzięki szwedzkiej dziennikarce dowiemy się, skąd właściwie wzięła się idea wakacji, kiedy i dlaczego pojawiły się kurorty, moda na kąpiele morskie? Kiedy podróż stała się urlopem, wytchnieniem od codziennych obowiązków? A po rewolucji przemysłowej masową rozrywką, sprzedawaną zmęczonym mieszczuchom? Obietnica raju poza domem to dla większości współczesnych ludzi sytego Zachodu podstawowe wyobrażenie o podróży. Tegoroczna Europejska Noc Literatury zamiast otwierać sezon letni zamknie czas wakacji, pozwalając przyjrzeć się naszym nawykom i oczekiwaniom.